Koninklijk borduren: Maxima bezoekt textielmuseum Tilburg

Als een betoverende wervelwind loopt ze het TextielMuseum in Tilburg binnen: Hare Majesteit Koningin Máxima. Onder grote belangstelling zal zij deze middag de tentoonstelling Koninklijk borduren openen. Hiermee presenteert het museum de geborduurde nieuwe gordijnen die in de Chinese Zaal van Paleis Huis ten Bosch komen te hangen. Residence was erbij.

Tijdens de openingshandeling verklapt de koningin dat ze enigszins nerveus is, tot verrassing van velen. Hoe zullen de gordijnen die in haar woonpaleis zes kwetsbare – lees tot op de draad versleten – historische gordijnen zullen vervangen, eruitzien nu deze klaar zijn? En dat niet alleen. Kan haar bijdrage in de vorm van enkele geborduurde rozen die later met de hand op de machinaal geborduurde gordijnen zijn bevestigd, de toets der kritiek doorstaan?  

Terwijl enkele fotografen zich in een bocht wringen om met behulp van een meegesleept trapje de allermooiste foto te maken en journalisten hun pen in de aanslag houden, begint Máxima – hooggehakt – aan een rondgang over de tentoonstelling. Professioneel en charmant luistert ze naar de uitleg, stelt belangstellend vragen, en buigt voorover om details van bepaalde objecten van dichtbij te bekijken. Niets ontgaat haar. Ze straalt een en al betrokkenheid uit. Zeker naar de medewerkers van het TextielLab oftewel de professionele werkplaats van het TextielMuseum, waar de nieuwe gordijnen zijn gemaakt, de leden van het projectteam én de 150 Nederlanders die meeborduurden aan dit nieuwe Nederlandse erfgoed. Máxima’s outfit is duidelijk op de gelegenheid afgestemd: een ensemble van modehuis Natan bestaande uit een goudkleurige top en een diepblauwe midi-rok van tweezijdig jacquardweefsel, dat zij – heel lovenswaardig – al eerder droeg. De bijpassende turban maakt het geheel af. 

Chinese Zaal
Huis ten Bosch is het woonpaleis van koning Willem-Alexander en zijn gezin. Daarnaast heeft het een representatieve functie. Een van de ruimtes die hiervoor wordt gebruikt, is de Chinese Zaal. Het interieur ervan werd eind achttiende eeuw ontworpen voor stadhouder Willem V en zijn echtgenote Wilhelmina van Pruisen. Leidraad ervoor was onder meer Chinese kunst, toen zeer en vogue.

Als in 1791 de VOC-gezant vanuit Kanton voorgoed naar Nederland terugkeert, neemt hij geschenken mee voor het stadhouderlijk paar. Daaronder bevinden zich rollen geborduurde zijde, porselein en lakwerk. Het blijkt een schot in de roos. Vooral van de geborduurde zijde is Wilhelmina diep onder de indruk, zo blijkt uit een brief aan haar dochter. En niet ten onrechte. De stof is rijkelijk bezaaid met subliem geborduurde tafereeltjes uit het alledaagse leven zoals flanerende dames, dorpelingen die kleren wassen in de rivier en vliegerende kinderen. Deze bieden een uniek inkijkje in het China van toen. Wilhelmina laat er zes gordijnen voor de Chinese Zaal van maken. Nu, ruim twee eeuwen later, waren de historische gordijnen aan vervanging toe. De opdracht ging naar het TextielMuseum.

Verbindende waarde
‘We waren daarmee zeer verguld’, zegt Hebe Verstappen, hoofd van het TextielLab. ‘Ruim twee jaar geleden zijn we met het project Koninklijk borduren gestart. Het is mooi dat we het nu met deze tentoonstelling aan het publiek kunnen tonen.’ Niet alleen de nieuwe gordijnen naast de historische, maar ook het volledige ontwerp- en maakproces. Daarin staan machinaal borduren en het ambacht centraal. Ook is er aandacht voor de bijdrage die 150 leden van borduurgroepen uit heel Nederland leverden. Zij zijn een afspiegeling van onze maatschappij. Verstappen: ‘Dit op uitdrukkelijk verzoek van koningin Máxima, die zelf meeborduurde.’

Nederlandse delta
Hoe krijgt de opdracht vorm? Allereerst vraagt het TextielMuseum aan Liesbeth Stinissen om een ontwerp te maken waarbij de oorspronkelijke gordijnen als uitgangspunt dienen. De kunstenaar, opgeleid aan de Koninklijke Academie voor Beeldende Kunsten in Den Haag, is bekend van de wandtapijten die de Ridderzaal sieren en de muurschilderingen die ze voor Theater Tuschinski reconstrueerde. De kronkelende Chinese rivier, prominent aanwezig op de historische gordijnen, vertaalt Stinissen naar de meanderende Nederlandse delta. Het motief verbindt zestig scènes rond drie thema’s: water, natuur en wetenschap, en de geschiedenis van de Oranjes. Voorbeelden hiervan zijn de Oosterscheldekering, wadlopen en het Nemo Science Museum, en privéjacht De Groene Draeck van prinses Beatrix. En dan zijn er nog taferelen uit het leven van alledag, zoals lezende kinderen op een bankje bij een minibibliotheek en schaatsende mensen. Kortom: het ontwerp is een hedendaagse interpretatie. Daarnaast onderzoekt Stinissen de mogelijkheden van computergestuurd borduren. Dat doet zij samen met machinaal borduurexpert Frank de Wind van het TextielLab. Bovendien moet voordat hij aan de slag kan, het ontwerp naar een machinaal patroon worden vertaald. 

Gouden kraaltje
Een andere belangrijke rol vervult Anna Bolk. De couture-borduurexpert die aan het befaamde Parijse borduuratelier Lesage studeerde en onder meer voor Jan Taminiau werkte, begeleidt 150 borduurders uit heel Nederland, onder wie Máxima zelf. Zij borduren handmatig natuurelementen als bloemen en vogels, maar niet nadat Bolk hen groepsgewijs een masterclass borduren heeft gegeven. Nadat de borduursels klaar waren, heeft zij deze een voor een op de gordijnen overgebracht. Doordat deze dikker op de stof liggen met soms een gouden kraaltje erachter voor wat meer hoogte, ontstaat een driedimensionaal effect. Dat geeft de gordijnen een rijke uitstraling.

‘De basisstof bestaande uit een zijde- en katoenmenging, is afkomstig uit Frankrijk’, vertelt Verstappen. ‘De zijden garens kochten we in Italië. De verhouding tussen wat machinaal en handmatig is geborduurd, bedraagt ongeveer tachtig-twintig. De binnenkant van de gordijnen heeft een voering, daarachter hangt molton. Het zijn echte gebruiksgordijnen.’

Geanimeerde gesprekken
Dat divers samengestelde borduurgroepen uit heel Nederland betrokken waren bij het maken van de nieuwe gordijnen, gebeurde op verzoek van Hare Majesteit zelf. Met deze insteek wilde zij de verbindende waarde van samen aan het werk zijn en onderling verhalen uitwisselen, benadrukken. Verstappen: ‘Dat kwam duidelijk naar voren toen Máxima deelnam aan de masterclass in het TextielLab. Er ontstonden geanimeerde gesprekken met de andere borduurders. Tegelijkertijd viel mij weer haar grote liefde voor handwerken op. De koningin borduurt graag en bracht zelfs haar eigen naaldenset en borduurschaartje mee.’ Borduren heeft Máxima zichzelf jong aangeleerd. Ze vindt het bijna meditatief. Toen ze in verwachting was van prinses Amalia en niet wist of ze een jongen of meisje zou krijgen, borduurde ze een blauw en een roze kussentje met een hobbelpaard. Beide liggen in een vitrine.

Fascinerend
De eerste ruimte van de tentoonstelling geeft een beeld van de Chinese Zaal van Paleis Huis ten Bosch en plaatst de historische gordijnen in hun context. Op 4 meter hoge fotopanelen is te zien hoe ze voor de ramen hingen. De echte gordijnen liggen plat in glazen vitrines en zullen na afloop van de tentoonstelling worden geconserveerd en een plaats krijgen in de Koninklijke Verzamelingen. Dat geldt ook voor de bijpassende lambrekijnen oftewel bovenstukken. De gordijnen die lang in de zon hebben gehangen, zien er nog best fleurig uit. Wie goed kijkt ontdekt echter nogal wat scheurtjes en met tule herstelde plekken. Er vallen veel geborduurde tafereeltjes op de historische gordijnen te ontdekken. Steken daar enkele ambtenaren te paard een brug over? Zijn ossen in de rivier aan het badderen? Is dat gebouwtje soms een gokhuis? De gordijnen geven een fascinerend, maar wel geïdealiseerd beeld van China. Het zijn de laatst overgebleven gordijnen van deze soort in Europa. Uit welk Kantonees borduuratelier ze afkomstig zijn, is niet meer te achterhalen. Nadat de historische gordijnen in 1791 gereed waren, bleef er nog voldoende stof over om enkele fauteuils en haardschermen te bekleden. Ook deze staan in het TextielMuseum opgesteld. Behalve zijde schonk de VOC-gezant een porseleinen servies bestaande uit 1454 goudomrande stukken. Hiervan valt eveneens een deel te zien.

Aanstekelijk
Fascinerend is ook het ontwerp- en maakproces van de nieuwe gordijnen. Dit presenteert het TextielMuseum in een levendige ateliersetting. Alle stappen komen aan bod. Ze zijn gebaseerd op onderzoek naar de materialen waarvan de historische gordijnen en garens zijn gemaakt, het kleurenpalet en de borduursteken. Daarna volgen de ontwerpkeuzes en creatieve processen die moesten worden doorlopen. In haar Haagse studio vertelt Stinissen er aanstekelijk over in een filmpje. Het kleurenpalet licht de kunstenaar toe terwijl ze enkele monsters in haar hand verschuift: ‘Is het niet waanzinnig wat kleuren kunnen doen?’ In een ander filmpje bekijkt ze samen met machinaal borduurexpert De Wind de mogelijkheden van computergestuurd borduren in het TextielLab. Ontwerpschetsen en proefstalen waaraan bezoekers mogen voelen, maken de ateliersetting compleet. 

Ultiem moment
Intussen wervelt Hare Majesteit de laatste zaal van de tentoonstelling binnen. Daar hangen de nieuwe gordijnen met de lambrekijnen in hun volle glorie. Máxima ziet deze voor het eerst en is verrukt. Wetend dat de pers op dit ultieme moment heeft gewacht, draait ze elegant naar links en recht, zodat fotografen en cameramensen de beste opnames kunnen maken. Haar goudkleurige top en diepblauwe midi-rok van modehuis Natan steken prachtig af tegen het champagnekleurige fond van de gordijnen. Pas hierna kan de koningin alles en détail bekijken. Dat doet ze vol overgave. Haar ogen glijden over de gordijnen met de zestig machinaal geborduurde afbeeldingen en de handmatig geborduurde vogels en bloemen. Haar blik blijft rusten bij de blauwe theekoepel aan vijver Het Oude Loo in Apeldoorn, dat koningin Wilhelmina als schilderatelier gebruikte. Dan fluistert Hebe Verstappen haar discreet iets toe. Máxima buigt zich nog wat verder voorover. Naast het theekoepeltje zijn pioenrozen in allerlei schakeringen rood te zien: háár rozen. textielmuseum.nl